Veldwerk

Mageshen en ik maakten in Zuid-Afrika al grappen over het ‘veldwerk’ dat ik onder de natives uitvoerde, waarbij hij zichzelf beschouwde als een Afrikaanse native. Maar gisteren deed ik plotseling zomaar weer veldwerk, hier in Californië. Echt veldwerk, bedoel ik. Mageshen en ik waren uitgenodigd voor een ‘African Renaissance’ concert, in de statige aula van de University of Southern California, met een keur aan Zuid-Afrikaanse musici, ‘connecting cultures through musical journeys’.

De dame die het concert had georganiseerd – zelf een native uit Kaapstad – is universitair docent aan USC en een van Mageshens examinatoren voor zijn Doctorate of Musical Arts dat hij over een aantal maanden in zijn zak hoopt te steken. Ze had musici uit Kaapstad opgetrommeld, die voor de gelegenheid werden overgevlogen en een divers programma neerzetten van traditionele bosjesmannenmuziek op een eensnarige boog met een kalebas tot catchy Zuid-Afrikaanse jazz tunes in samenwerking met de USC Concert Jazz Band.

Maar hoe werd Zuid-Afrika ‘neergezet’ op deze muzikale avond? De culturele diversiteit van het land werd gevierd, natuurlijk, en de samenwerking met een Amerikaanse universiteit als USC werd keer op keer breed uitgemeten op het podium. We zijn allemaal brothers and sisters.

De titel ‘African Renaissance’ is zowel voor Mageshen als voor mij al een beladen begrip. Het wordt gebruikt door het nieuwe establishment van het ANC om alles wat niet westers is te promoten, ook als dat ingaat tegen de common sense van bijvoorbeeld de bestrijding van aids of van Robert Mugabe.

Ik ben opgegroeid in de jaren 70 en 80, toen de apartheid in Zuid-Afrika haar laatste maar zeer heftige stuiptrekkingen vertoonde voordat ze begin jaren 90 niet meer te handhaven was. Ik herinner me nog levendig hoe we op school volgepompt werden met televisiebeelden van de ‘struggle’, met de boycot tegen alle Zuid-Afrikaanse producten, en met films over Steve Biko. Laatst zag ik ‘Cry Freedom’ weer eens op tv. ‘Wat zat Zuid-Afrika toen toch eenvoudig in elkaar’, kon ik niet helpen te denken: alle negers samen tegen die kutAfrikaners met hun boerenrotmedeklinkers en hun gereformeerde sadisme. En de Britten als perfide profiteurs ertussenin.

De film is prachtig en aangrijpend, maar wel een ernstige simplificatie op basis van bevolkingsgroep: alle Afrikaners zijn wrede politieagenten, alle Engelstaligen zijn liberale journalisten en alle zwarten zijn Steve Biko’s. Mageshens jeugd in een Indiase township geeft een veel complexer beeld, maar het Cry Freedom-beeld was het beeld dat iedereen in Nederland in de jaren 80 angstvallig koesterde.

Tot onze verbijstering was het dat beeld dat het goeddeels Amerikaanse publiek gisterenavond voorgeschoteld kreeg, compleet met alle schokkende beelden van de struggle. Alsof we terugwaren in de euforische jaren 90, waarvan Mageshen me nog vaak vertelt hoe ‘electrifying’ dat was: alles leek plotseling mogelijk, het kwaad was overwonnen door het in het gezicht te staren en er zo mee af te rekenen. Eigenlijk had ik de musici achteraf moeten interviewen hoe ze zelf aankijken tegen het neerzetten van dit beeld anno 2009: post-Mandela, Zuma in aantocht, de verworvenheden en offers van de struggle vaak ingeruild voor nepotisme. Maar ik wilde het feestje niet verknoeren. En Mageshen ook niet.

Juist in deze processen ben ik geïnteresseerd voor mijn onderzoek naar maskanda die op mondiale podia uitgevoerd wordt. Zuid-Afrika wordt neergezet als een product en dat product verkoopt als je je er als consument iets bij voor kunt stellen: het overwinnen van apartheid. Dat is Zuid-Afrika ook voor ons in Europa, nietwaar? Het land dat apartheid overwon.

Bij maskanda gaat het om het ‘terugkeren’ naar prekoloniale Zoeloewortels ookal is het idee van ‘Zoeloe zijn’ pas ontstaan door de confrontatie met koloniale indringers. Prekoloniale Zoeloecultuur bestaat niet. Of beter gezegd: het bestaat wel degelijk, maar het is pas onlangs uitgevonden. En het appelleert net zo goed aan de fascinatie van een westers publiek voor een tribaal Afrika als aan de wens van Zoeloes om op internationale muzikale podia een Zoeloenatie naar model van Shaka’s 19de-eeuwse Zoeloekoninkrijk te promoten. Daar zouden ze in USC ook een prachtige avondvullende show mee neer kunnen zetten…